بودجه بندی سرمایه ای فرآیند تصمیم گیری برای تعیین مخارج سرمایه ای در دوره بودجه است. به عبارت دقیق تر، بودجه بندی سرمایه ای فرآیند تشخیص، ارزیابی، طرح ریزی و پشتیبانی مالی پروژه های عمده سرمایه گذاری در واحدهای تجاری - تولیدی می باشد. تصمیمات مربوط به توسعه تسهیلات تولید، تهیه ماشین آلات جدید، خرید کامپیوتر یا تغییر دکوراسیون ساختمان اداری، نمونه هایی از تصمیمات بودجه بندی سرمایه ای است.
فرآیند بودجه بندی سرمایه ای به طور کلی شامل مراحل زیر می باشد:
در بودجه بندی سرمایه ای از برخی پروژه ها انتظار می رود که به طور مستقیم سود را از طریق افزایش فروش یا کاهش هزینه ها، افزایش دهد. در حالی که برخی پروژه های دیگر، منافع غیر مستقیم در بردارند. مانند ساختن یک نهار خوری جدید که جنبه رفاهی دارد و روحیه کارکنان را افزایش میدهد.
نظر به این که مخارج سرمایه ای از جنبه های مختلف بر آینده شرکت اثر می گذارد، لذا لازم است که کلیه پروژه ها به نحو سیستماتیک ارزیابی و منافع و مخارج هر یک از آنها برآورد شود تا بتوان مناسب ترین آنها را انتخاب نمود. در این راستا مراحل ارزیابی طرح های مختلف سرمایه گذاری را می توان در سه مرحله زیر خلاصه کرد:
منظور از خالص مبلغ سرمایه گذاری، وجوه نقد مورد نیاز جهت اجرای یک پروژه سرمایه گذاری می باشد. خالص مبلغ سرمایه گذاری را می توان از طریق فرمول زیر بدست آورد:
صرفه جویی مالیاتی ناشی از زیان فروش دارایی - مالیات بر سود فروش دارایی + وجوه حاصل از فروش دارایی قدیم - هزینه های نصب و راه اندازی + بهای تمام شده دارایی جدید=خالص مبلغ سرمایه گذاری
نکته ۱: در بعضی از صنایع با انجام یک پروژه سرمایه ای نیاز است وجوه نقدی به عنوان سرمایه در گردش تا پایان عمر پروژه وجود داشته باشد. در این صورت مبلغ سرمایه در گردش مورد نیاز به مبلغ خالص سرمایه گذای اضافه می شود.
خالص وجوه نقد بدست آمده از سرمایه گذاری در یک پروژه را اصطلاحا "جریان های نقدی ورودی" می گویند. برای محاسبه خالص جریان های نقدی می توان از فرمول های زیر استفاده کرد.
هزینه استهلاک + سود خالص = خالص جریان های نقدی
ویا : [ نرخ مالیات × ( هزینه ها - درآمد ) ] - درآمد = خالص جریان های نقدی
نکته ۲: در فرمول اول محاسبه خالص جریان های نقدی، هزینه استهلاک به دلیل این که یک هزینه غیرنقدی است به مبلغ سود خالص اضافه می شود. نکته ۳: با انجام یک پروژه سرمایه ای ممکن است به جای افزایش در درآمد، منجر به کاهش و صرفه جویی در هزینه های عملیاتی شود. نکته ۴: در صورتی که ماشین آلات و تجهیزات خریداری شده در پایان عمر مفید دارای ارزش اسقاط باشد، مبلغ آن به خالص جریان های نقدی سال آخر اضافه می شود. نکته ۵: سرمایه در گردش بلوکه شده بابت سرمایه گذاری انجام شده در پایان عمر پروژه آزاد شده و به مبلغ خالص جریان نقدی سال آخر اضافه می شود.
نکته ۶: هزینه استهلاک نقش اساسی در محاسبه خالص جریان های نقدی دارد. در این رابطه در کشورهای پیشرفته صنعتی از روشی به نام روش استهلاک سریع تعدیل شده ( MACRS ) به جای روش های سنتی استهلاک همچون روش های نزولی، خط مستقیم و مجموع سنوات استفاده می شود. روش استهلاک سریع تعدیل شده روشی مبتنی بر روش نزولی مضاعف و روش خط مستقیم می باشد که برای ماشین آلاتی که عمر مفید آنها در گروههای ۳، ۵، ۷ و ۱۱ سال قرار دارد، مورد استفاده قرار می گیرد. جدول استهلاک و ارزش باقیمانده دارایی ها در پایان عمر مفید در روش استهلاک سریع تعدیل شده به شرح زیر میباشد:
نرخ استهلاک | ۳ ساله | ۵ ساله | ۷ ساله | ۱۱ ساله |
سال اول | ۳۳% | ۲۰% | ۱۴% | ۹% |
سال دوم | ۴۴% | ۳۲% | ۲۴% | ۱۶% |
سال سوم | ۱۵% | ۱۹% | ۱۷% | ۱۴% |
سال چهارم | - | ۱۲% | ۱۳% | ۱۱% |
سال پنجم | - | ۱۲% | ۹% | ۹% |
سال ششم | - | - | ۹% | ۷% |
سال هفتم | - | - | ۹% | ۶% |
سال هشتم | - | - | - | ۶% |
سال نهم | - | - | - | ۶% |
سال دهم | - | - | - | ۶% |
سال یازدهم | - | - | - | ۶% |
ارزش باقیمانده | ۸% | ۵% | ۵% | ۴% |
قیمت تمام شده | ۱۰۰% | ۱۰۰% | ۱۰۰% | ۱۰۰% |
بعد از محاسبه خالص مبلغ سرمایه گذاری و محاسبه خالص جریان های نقدی ورودی باید اقدام به ارزیابی پروژه بابت قبول یا رد آن نمود. در این رابطه روش های ارزیابی به دو گروه زیر تقسیم می شود:
خالص مبلغ سرمایه گذاری بر حسب ارزش فعلی می باشد در صورتی که جریان های نقدی ورودی برحسب ارزش های آتی برآورد می شود، لذا برای ارزیابی پروژه جهت قبول یا رد آن باید جریان های نقدی ورودی به ارزش فعلی تبدیل شود و سپس با خالص مبلغ سرمایه گذاری مقایسه شود.
در روش ارزش فعلی خالص ابتدا با استفاده از نرخ هزینه تأمین مالی اقدام به محاسبه ارزش فعلی جریان های نقدی ورودی می شود و سپس با خالص مبلغ سرمایه گذاری مقایسه و ما به التفاوت دو مبلغ فوق به عنوان ارزش فعلی خالص تلقی می شود و در صورتی که ارزش فعلی خالص مثبت باشد پروژه سرمایه گذاری قبول و در صورتی که ارزش فعلی خالص منفی باشد، پروژه رد می شود.
خالص مبلغ سرمایه گذاری - ارزش فعلی جریان های نقدی ورودی = ارزش فعلی خالص
نکته ۷: برای محاسبه ارزش فعلی جریان های نقدی که در کلیه سال ها متفاوت است می توان از فرمول زیر استفاده کرد: در فرمول فوق (i) نرخ هزینه تأمین مالی و (n) تعداد دوره ها می باشد. نکته ۸: برای محاسبه ارزش فعلی جریان های نقدی که در کلیه سال ها یکسان است می توان از فرمول زیر استفاده کرد:
شاخص سودآوری روشی برای انتخاب یک پروژه از بین چندین پروژه سرمایه ای می باشد که خالص ارزش فعلی آنها مثبت است. در روش شاخص سودآوری مبلغ ارزش فعلی جریان های نقدی ورودی نسبت به خالص مبلغ سرمایه گذاری اندازه گیری می شود و پروژهای انتخاب می شود که شاخص سودآوری آن نسبت به بقیه پروژه ها بیشتر است.
خالص مبلغ سرمایه گذاری / ارزش فعلی جریان های نقدی ورودی= شاخص سودآوری
نکته ۹: در صورتی که شاخص سودآوری بزرگتر از یک باشد بیانگر مثبت بودن خالص ارزش فعلی و قبول پروژه و در صورتی که کوچکتر از یک باشد بیانگر منفی بودن خالص ارزش فعلی و رد پروژه می باشد.
نرخ بازده داخلی، نرخ سود تضمین شده (بازده) ای است که موجب تساوی ارزش فعلی جریان های نقدی ورودی پروژه با مبلغ خالص سرمایه گذاری پروژه می شود. به عبارت دیگر نرخ بازده داخلی، نرخی است که ارزش فعلی خالص پروژه سرمایه گذاری مورد نظر در آن برابر صفر است.
برای مثال اگر خالص مبلغ سرمایه گذاری در اجرای یک پروژه ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال باشد و انتظار رود که هشت سال آینده سالانه ۲۰۰٫۰۰۰ ریال جریان نقدی ورودی عاید کند نرخ بازده داخلی این پروژه، نرخی است که اگر عواید سالانه بر مبنای آن تنزیل شود.
ارزش فعلی جریان های نقدی ورودی آن مساوی ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال گردد. پس از محاسبه این نرخ، مدیریت می تواند آن را با نرخهای بازده داخلی سایر پروژه های سرمایه ای مقایسه و تصمیم گیری می کند.همچنین نرخ بازده داخلی با نرخ هزینه تأمین مالی مقایسه نموده و در مورد قبول یا رد یک پروژه تصمیم گیری نماید.
جهت محاسبه نرخ بازده داخلی دو روش به شرح زیر وجود دارد: ۱- روش مبتنی بر حد بالا و حد پایین :
در اکثر مواقع نیازی به محاسبه دقیق نرخ بازده داخلی نیست و محاسبه تقریبی این نرخ نیز می تواند اطلاعات قابل اتکایی ارائه کند. برای تعیین نرخ تقریبی بازده داخلی می توان از فرمول زیر استفاده کرد:
(مجموع قدر مطلق ارزش فعلی خالص / قدر مطلق ارزش فعلی خالص منفی) × اختلاف بین درصدهای انتخابی -- درصد بیشتر = نرخ بازده داخلی
(مجموع قدر مطلق ارزش فعلی خالص / قدر مطلق ارزش فعلی خالص مثبت)× اختلاف بین درصدهای انتخابی + درصد کمتر = نرخ بازده داخلی
نکته ۱۰: در ارزیابی پروژه های سرمایه ای با استفاده از روش نرخ بازده داخلی، نرخ هزینه تأمین مالی با نرخ بازده داخلی مقایسه می شود. بدین صورت که اگر نرخ بازده داخلی از نرخ هزینه تأمین مالی کمتر باشد، پروژه رد و در صورتی که بیشتر باشد، پروژه قابل قبول است.
نکته ۱۱: در صورتی که ارزش خالص فعلی پروژهای مثبت باشد، نرخ بازده داخلی آن پروژه از نرخ هزینه تأمین مالی بیشتر می شود.
۲- روش مبتنی بر آزمون و خطا :
این روش زمانی به کار گرفته میشود که محاسبه دقیق نرخ بازده داخلی مد نظر باشد.
به مدت زمان لازم جهت برگشت خالص مبلغ سرمایه گذاری از محل جریان های نقدی ورودی، دوره بازیافت یا برگشت سرمایه می گویند. اگر جریان های نقدی ورودی سالانه در کلیه سال های اجرای پروژه یکسان باشد می توان از فرمول زیر دوره بازیافت سرمایه را محاسبه کرد:
جریان های نقدی سالانه / خالص مبلغ سرمایه گذاری = دوره بازیافت سرمایه
نکته ۱۲: در محاسبه دوره بازیافت سرمایه، در صورتی که خالص جریان های نقدی در طی عمر پروژه یکسان نباشد، باید برای محاسبه دوره بازیافت سرمایه از روش تجمعی خالص جریان های نقدی استفاده کرد.
معکوس دوره بازیافت سرمایه از تقسیم عدد یک بر دوره بازیافت سرمایه بدست می آید و برآوردی تقریبی از نرخ بازده داخلی می باشد. این برآورد زمانی قابل اتکا است که عمر پروژه حداقل دو برابر دوره بازیافت سرمایه آن باشد و جریان های نقدی ورودی نیز یکسان باشد.
دوره بازیافت سرمایه / ۱ = معکوس دوره بازیافت سرمایه
نامگذاری این روش ارزیابی پروژه های سرمایه ای به دلیل به کار گیری مفهوم سود حسابداری در محاسبه آن می باشد. برای محاسبه نرخ بازده حسابداری از فرمول زیر استفاده می شود:
خالص مبلغ سرمایه گذاری/سود خالص سالانه = خالص مبلغ سرمایه گذاری / (هزینه سالانه پروژه - درآمد سالانه پروژه)= نرخ بازده حسابداری
نکته ۱۳: در تمامی روش هایی که تاکنون بیان گردید تنها خالص جریان های نقدی مورد استفاده قرار گرفت و هزینه های غیرنقدی مانند استهلاک در محاسبات منظور نمی شد. اما در روش نرخ بازده حسابداری هزینه استهلاک نیز مورد توجه قرار می گیرد.
نکته ۱۴: برخی از طرفداران روش نرخ بازده حسابداری، استدلال می کنند که لازم است در محاسبه این نرخ، به جای خالص مبلغ سرمایه گذاری اولیه از متوسط خالص مبلغ سرمایه گذاری در ابتدا و پایان عمر مفید پروژه (ارزش اسقاط) استفاده شود.
متوسط خالص مبلغ سرمایه گذاری / سود خالص سالانه= نرخ بازده حسابداری بر اساس متوسط خالص مبلغ سرمایه گذاری
۲ / ارزش اسقاط + خالص مبلغ سرمایه گذاری = متوسط خالص مبالغ سرمایه گذاری
نکته ۱۵: در صورتی که ارزش اسقاط یک پروژه سرمایه ای صفر باشد، مخرج کسر در فرمول نرخ بازده حسابداری بر اساس متوسط خالص مبلغ سرمایه گذاری ۵۰% مخرج کسر در فرمول نرخ بازده حسابداری بر اساس خالص مبلغ سرمایه گذاری اولیه می شود و این موضوع باعث میشود نرخ بازده حسابداری بر اساس خالص مبلغ سرمایه گذاری اولیه دقیقا معادل ۵۰% نرخ بازده حسابداری بر اساس متوسط خالص مبلغ سرمایه گذاری می شود و در صورتی که ارزش اسقاط یک پروژه سرمایه ای صفر نباشد، نرخ بازده حسابداری بر اساس خالص مبلغ سرمایه گذاری اولیه کمی بیشتر از ۵۰% نرخ بازده حسابداری بر اساس متوسط خالص مبلغ سرمایه گذاری می شود.
نکته ۱۶: اگر سود خالص در کلیه سال های اجرای پروژه یکسان نباشد می توان در صورت فرمول از میانگین سود خالص استفاده کرد.